Παιδικό βιβλίο, ένα θέμα καθόλου παιδικό
Η συγγραφέας Κωνσταντίνα Τασσοπούλου στην συνάντηση της Δευτέρας 22ας Απριλίου άνοιξε συζήτηση και έθεσε ερωτήματα σχετικά με το τι είναι και τι δεν είναι το παιδικό βιβλίο, ποιος μπορεί και ποιος δεν μπορεί να γράψει ένα παιδικό βιβλίο.
Ονομάζομαι Κωνσταντίνα Τασσοπούλου, έχω σπουδάσει μουσική και δημοσιογραφία, όμως όταν με ρωτάνε τι είμαι, απαντώ πως είμαι Συγγραφέας που γράφει ιστορίες για ανήλικους ή και ενήλικους αναγνώστες.
Συνηθίζω να λέω πως γράφω με την ψυχή και όχι με το χέρι και αυτή μου η συνήθεια, θα παίξει μεγάλο ρόλο σε όλα όσα έχω να συζητήσω μαζί σας σήμερα – ρόλο, κατά πολύ μεγαλύτερο απ’ αυτόν που παίζει για παράδειγμα το, εάν γράφω με σκοπό να με διαβάσουν μικροί ή μεγάλοι. Αυτό, είναι δευτερεύον ζήτημα, αφού στην ουσία και στο βάθος, δεν διαφοροποιεί τον τρόπο με τον οποίο γράφω.
Είμαι 47 ετών. Είμαι εργαζόμενη από τα 20 μου χρόνια, έχοντας κάνει πολλές και διαφορετικές δουλειές.
Δεν είμαι δασκάλα. Δεν είμαι νηπιαγωγός. Δεν είμαι μαμά.
Όλα αυτά που δεν είμαι, μη νομίζετε πως είναι άσχετα με την σημερινή μας κουβέντα.
Το αντίθετο. Αυτά είναι ο βασικός κορμός, ο σκελετός, η βάση της.
Παιδικό βιβλίο, λοιπόν. Ένα θέμα καθόλου παιδικό.
Ο Απρίλιος ξεκίνησε με την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου. Κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου, έχει καθιερωθεί να γιορτάζουμε το παιδικό βιβλίο τιμώντας με αυτό τον τρόπο τον Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, τον μεγάλο Δανό παραμυθά που την 2η ημέρα του Απριλίου, είχε γενέθλια.
Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν υπήρξε ο μεγαλύτερος παραμυθάς του κόσμου. Ο πιο γνωστός, ας πούμε. Αυτός, που και μόνον αναφέροντας το όνομά του, ο νους μας ταξιδεύει απευθείας στον κόσμο των παραμυθιών. Στο παραμύθι. Στις ιστορίες για παιδιά. Στα παιδικά βιβλία.
Με αφορμή εκείνον, κάθε χρόνο και ειδικότερα τα τελευταία χρόνια, τα σχολεία οργανώνουν παρουσιάσεις βιβλίων, προσκαλώντας συγγραφείς να διαβάσουν κάποιο βιβλίο τους στους μαθητές και κάθε χρόνο, αλλά ειδικότερα τα τελευταία χρόνια, οι συγγραφείς μοιάζουν να κουτουλιούνται, να κουτουλιόμαστε, στις πόρτες των σχολείων, για το ποιος ή ποια θα πρωτομπεί, κάτι που βέβαια, κάνουν και οι εκδότες.
Γιατί; Μα, απλούστατα, επειδή η παραγωγή των παιδικών βιβλίων είναι τεράστια. Το έχετε παρατηρήσει; Κάθε χρόνο εκδίδονται δεκάδες παιδικά βιβλία, από δεκάδες εκδοτικούς οίκους, πράγμα που σημαίνει πως εκατοντάδες συγγραφείς καμαρώνουν το όνομα τους στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Δεκάδες συγγραφείς παιδικών βιβλίων, αλλά αυτή, είναι μια περιγραφή που χρήζει ερωτημάτων, παρατηρήσεων, δεύτερων, τρίτων και περισσοτέρων σκέψεων.
Τί είναι συγγραφέας, αλήθεια; Είναι το πρόσωπο που συγγράφει – ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί τον γραπτό λόγο με σκοπό να μεταφέρει ή να καταγράψει τις ιδέες του και τις σκέψεις του, παράγοντας διάφορες μορφές λογοτεχνίας, όπως για παράδειγμα μυθιστορήματα ή νουβέλες, διηγήματα, σενάρια, δοκίμια, ακόμα και ποίηση – αν και πολλές φορές, τον ποιητή τον ονομάζουμε απλώς ποιητή – ιδιότητα που ενέχει την συγγραφή, μα ενδεχομένως και να την υπερβαίνει.
Έχοντας ερμηνεύσει το τι είναι συγγραφέας, δεν είναι δύσκολο να εξηγήσει κανείς ποιος είναι συγγραφέας παιδικού βιβλίου. Αυτός ή αυτή που γράφει ένα κείμενο για παιδιά. Ένα κείμενο που αν έχει τύχη, θα βρει εκδότη και θα το καμαρώσει ως βιβλίο με το όνομά του στο εξώφυλλο και στη ράχη και το συνοπτικό του βιογραφικό στο αυτί του εξωφύλλου ή σε κάποια εσωτερική του σελίδα. Την σημερινή εποχή, η τύχη αυτή υπάρχει, άπλετη. Είναι εύκολο πια να βρει κανείς εκδότη.
Εσείς, τα διαβάζετε τα βιογραφικά των συγγραφέων; Τα διαβάζετε πριν διαβάσετε τις ιστορίες τους ή μετά; Εγώ, συνηθίζω να αναζητώ πληροφορίες για τους δημιουργούς, αφότου με συγκίνησαν οι δημιουργίες τους, όχι πριν. Το αντίθετο δεν λειτουργεί σε μένα. Δεν εντυπωσιάζομαι από ένα βιογραφικό και έκτοτε αναζητώ τα έργα. Ανάποδα πράττω, αν και θεωρώ πως αυτή είναι η ευθεία οδός, η ορθή. Πρώτα οφείλει ο δημιουργός να σε έχει σαγηνέψει ή εντυπωσιάσει με το έργο του και λόγω αυτού, να προσπαθήσεις έπειτα να ψάξεις τους δρόμους που τον οδήγησαν στο να δημιουργήσει το έργο αυτό.
Πολλά, πάρα πολλά βιογραφικά συγγραφέων παιδικών βιβλίων αναφέρουν περιγραφές όπως:
- είμαι νηπιαγωγός
- είμαι δασκάλα
- είμαι εκπαιδευτικός τόσα χρόνια
- δίδαξα σε Δημοτικό Σχολείο τόσα χρόνια
- έχω σπουδάσει παιδαγωγικά
- είμαι μανούλα
- μόλις γέννησα το παιδί μου θέλησα να γράψω αυτό το βιβλίο
Αρκεί ένα τέτοιο βιογραφικό για να σε κάνει να εμπιστευτείς το έργο;
Αρκεί να είναι κάποιος νηπιαγωγός για να μπορεί να γράψει για παιδιά;
Αρκεί να είναι κάποιος δάσκαλος για να έχει την ικανότητα να συγγράψει για παιδιά;
Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν δεν ήταν κι όμως, είναι αυτός που προς τιμήν του εορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου.
Ο Όσκαρ Γουάιλντ δεν ήταν. Τούτο δεν σημαίνει βέβαια πως “ο ευτυχισμένος πρίγκηπας” δεν διαβάζεται από παιδιά.
Και ο Ιούλιος Βερν δεν ήταν και ούτε κατά διάνοια δεν μπορούμε να ισχυριστούμε πως οι “20000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα” δεν είναι ένα καλό παιδικό βιβλίο.
Άρα;
Άρα ίσως και να καταλαβαίνουμε πως δεν είναι απαραίτητο να ασχολείσαι με παιδιά, προκειμένου να γράψεις ένα βιβλίο για παιδιά.
Άρα, ίσως και να υποψιαζόμαστε πως το γεγονός πως ασχολείται κάποιος κάθε μέρα με παιδιά, δεν τον κάνει απαραιτήτως ικανό να γράψει γι αυτά.
Να θέσω και μερικές ακόμα ερωτήσεις; Ας θέσω.
Τι είναι παιδικό βιβλίο; Είναι ένα βιβλίο που έχει ως στόχο να διαβαστεί από παιδιά, αλλά πετυχαίνοντας τι; Να τα ησυχάσει για να κοιμηθούν οι μεγάλοι; Να τα κάνει να γελάσουν; Να τους κρατήσει παρέα; Να τους μάθει πράγματα; Να τα ταξιδέψει; Όλα αυτά μαζί;
Δεν είναι πάντα ίδιος ο σκοπός ενός βιβλίου παιδικού.
Εάν ο σκοπός είναι απλώς η γνώση, τότε ναι, μπορεί να γραφεί από έναν δάσκαλο που διαθέτει γνώσεις, μα τότε, ίσως κινδυνεύει να μοιάζει πολύ με το βιβλίο ύλης που διδάσκονται τα παιδιά εντός του σχολείου και δεν αποτελεί εξωσχολικό βιβλίο, τελικά.
Κυκλοφορούν πολλά τέτοια βιβλία σήμερα και αυτά, από μόνα τους, δίνουν ένα ποσοστό της απάντησης στο ερώτημα: γιατί δεν διαβάζουν τα παιδιά εξωσχολικά βιβλία.
Μήπως επειδή μοιάζουν αρκετά με τα σχολικά;
Και πως άραγε, δεν θα μοιάζουν με αυτά;
Με το να είναι εμπνευσμένα.
Και πώς θα είναι εμπνευσμένα;
Με το να γράφονται από εμπνευσμένους ανθρώπους. Ανθρώπους με τάλαντο. Ανθρώπους με πνοή. Ανθρώπους με χιούμορ. Ανθρώπους με φαντασία.
Εμπνευσμένα παιδικά βιβλία, είναι αυτά που γράφονται με τέχνη, διότι μιλάμε για λογοτεχνία, μην το ξεχνάμε. Να έχουν ενδιαφέρον, να έχουν υπόθεση, να έχουν όμορφο τρόπο. Να μπορέσουν να παρακινήσουν τα παιδιά. Να τα ξεκουνήσουν, στο κάτω κάτω.
Πώς γίνεται αυτό; Μα, με τον μοναδικό τρόπο που γίνεται πάντα. Με την συγκίνηση. Και η συγκίνηση, για να γεννηθεί, χρειάζεται έμπνευση.
Επειδή μιλάμε για παιδικό βιβλίο και μπορεί να μιλάμε και για πολύ μικρές ηλικίες, μην αμελήσουμε και το στοιχείο της εικόνας. Χρειάζεται και εμπνευσμένη εικονογράφηση, επιπλέον. Αλλά δεν αρκεί από μόνη της, εκτός αν πρόκειται για τα λεγόμενα “picture books”, τα βιβλία που δεν έχουν λέξεις, αλλά τις λέξεις τις υπονοούν μέσω των εικόνων.
Είναι ένα ακόμα μεγάλο θέμα το κατά πόσον εμπνευσμένοι εικονογράφοι, καταφέρνουν πάντα να αντικαταστήσουν τον λόγο. Υπάρχουν πολλά βιβλία σήμερα που έχουν εξαίσια σχέδια και εικόνες, αλλά υπολείπονται στο θέμα των λέξεων, της υπόθεσης, του νοήματος. Ένα πλήρες παιδικό βιβλίο, οφείλει να τα έχει όλα σε μια ισορροπία και όλο αυτό, να ισορροπεί σε ένα σημείο υψηλό!
Δεν πρέπει να αρκούμαστε στα λίγα, όταν μιλάμε για παιδικό βιβλίο και είναι πολλά αυτά που δεν αρκούν για την δημιουργία του.
Δεν αρκεί να βάλεις για ήρωες ζώα αντί για ανθρώπους, για να γίνει ένα βιβλίο παιδικό.
Δεν αρκεί να βάλεις έναν ελέφαντα να λέει κάτι, για να γίνει αυτομάτως παιδικό αυτό που λέει και να μπορέσει να ακουστεί από παιδικά αυτιά.
Δεν αρκεί να βάλεις υποκοριστικά στα ονόματα, για να απευθυνθείς σε παιδιά.
Ο Γιωργάκης και ο Νικολάκης, όπως και η μετατροπή της πεταλούδας σε πεταλουδίτσα, δεν κάνουν αυτομάτως ένα βιβλίο παιδικό ή, για να μην είμαι και τόσο αυστηρή πια, δεν το κάνουν οπωσδήποτε ένα αξιόλογο παιδικό βιβλίο.
Ένα βιβλίο που μαθαίνει στο παιδί να πλένει τα δόντια του, είναι παιδικό βιβλίο ή μια λύση ανάγκης του γονιού;
Είναι παιδικό, αφού απευθύνεται σε παιδιά, αλλά είναι άξιο λόγου;
Ένα βιβλίο που δημιουργήθηκε για να μάθει στα παιδιά να αγαπούν το αδερφάκι τους και να μην το χτυπούν και τους λένε με τρόπο σχεδόν άκομψο και υπερβολικά διδακτικό, βάζοντας δύο αρκουδάκια να το πουν, χωρίς τακτ, είναι παιδικό βιβλίο άξιο προσοχής;
Μάλλον, δεν είναι.
Δεν αρκεί να διδάσκει ένα βιβλίο παιδικό. Πρέπει και να το κάνει με τρόπο αδιόρατο, αόρατο, έντεχνο.
Δεν αρκεί να μαθαίνει στα παιδιά κάτι ένα βιβλίο παιδικό. Πρέπει και να το κάνει χωρίς να το καταλαβαίνουν. Αθόρυβα.
Από μόνα τους όλα δεν αρκούν, αλλά χρειάζονται όλα.
Πρέπει να υπάρχουν όλα αυτά τα στοιχεία μαζί σε ένα παιδικό βιβλίο, στις σωστές αναλογίες και με τον σωστό τρόπο δοσμένα. Η επίτευξη αυτού, είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων.
Οι εκπαιδευτικοί, ίσως έχουν την γνώση, αλλά μπορεί και να τους λείπει η φαντασία που από την άλλη, ίσως την έχει άπλετη ένας γιατρός.
Οι μανούλες, ίσως να έχουν την αγάπη και τη θέληση, αλλά μπορεί και να τους λείπει η έμπνευση που ως δια μαγείας, ίσως να την έχει σε περίσσευμα ένας εργένης.
Από την άλλη, κάποιος θα μου πει, ένας άνθρωπος με φαντασία, μπορεί να μην έχει την γνώση.
Αν την ψάξει, ίσως την βρει. Να ένα ακόμα ενδιαφέρον ερώτημα.
Τι μπορούμε ευκολότερα να αποκτήσουμε, γνώσεις ή ταλέντο;
Τι είναι δυσκολότερο να βρεθεί; Η πληροφορία ή το χάρισμα;
Ας μην οδηγηθούμε όμως σε λανθασμένα συμπεράσματα. Ας διευκρινίσουμε και το ανάποδο.
Ένας δάσκαλος δεν σημαίνει ντε και καλά πως στερείται έμπνευσης. Απλώς, η επαγγελματική του ιδιότητα, δεν μας την εγγυάται.
Εν κατακλείδι, αυτό που θα ήταν καλό να κρατήσουμε είναι πως τα παιδικά βιβλία είναι πολύ σοβαρή υπόθεση και ως σοβαρή υπόθεση οφείλουμε όλοι να τα αντιμετωπίζουμε,
- είτε έχουμε παιδιά,
- είτε είμαστε παιδιά,
- είτε αγαπάμε τα παιδιά,
- είτε γράφουμε για παιδιά,
- είτε διαβάζουμε σε παιδιά,
- είτε διαβάζουμε σαν να είμαστε παιδιά.
Τα παιδικά βιβλία δεν είναι σαν περιοδικά που κάθε τόσο πρέπει να βγαίνουν με τη σέσουλα, από τους εκδοτικούς, επειδή… πουλάνε!
Τα παιδικά βιβλία δεν είναι λυσάρια του γονιού που τα αγοράζει “για να μάθει το παιδί να βγάζει την πάνα του”.
Τα παιδικά βιβλία είναι μεγάλα νοερά ταξίδια που τα παιδιά θα τα κουβαλούν εντός τους, μέχρι που θα γίνουν μεγάλα, μεγάλοι. Και ως μεγάλοι, ως ενήλικες πια, θα επιστρέφουν σε αυτά τα παιδικά βιβλία που αγάπησαν με νοσταλγία και με διάθεση να σκύψουν πάνω τους ξανά, αφού τα βιβλία αυτά θα έχουν ακόμα πολλά να τους προσφέρουν.
Εσείς, δεν θα ξαναδιαβάζατε το “κοριτσάκι με τα σπίρτα”; Σίγουρα, έχει ακόμα άσβεστη φωτιά…
Όπως και η φωτιά στο τζάκι κάθε γιαγιάς, ίσως και αμόρφωτης. Γιαγιάς των παλαιών ετών, που μπορεί να μην ήξερε γράμματα, μα ήξερε να αφηγείται ή και να τραγουδά, με λέξεις όμορφες, με πάθος στη φωνή, με διάθεση να κρατήσει το ενδιαφέρον, με γνήσια υλικά παραμυθιού που θα μπορούσαν, αν τα χρόνια ήταν άλλα και αν οι συνθήκες το επέτρεπαν, να συνθέτουν ένα καθ’ όλα σοβαρό, πλήρες, όμορφο, καλοφτιαγμένο και ενδεχομένως κλασσικό μες τα χρόνια παιδικό βιβλίο.
Κωνσταντίνα Τασσοπούλου, Συγγραφέας
Μέλος της Εθνικής Εταιρίας των Ελλήνων Λογοτεχνών
Μέλος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς
Μέλος της Ένωσης Μεσσηνίων Συγγραφέων