Skip to main content

Σχολιάζοντας την αγροτική θεματογραφία του Θεόφιλου


ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ΖΩΙΟΠΟΥΛΟΥ

Το προβαλλόμενο στοιχείο στο έργο του Θεόφιλου εμφανίζεται να είναι το ηρωικό, με κυρίαρχη φιγούρα εκείνη του κουμπουροφόρου φουστανελά. Όμως, σημαντικό μέρος της ζωγραφικής του παραγωγής αναφέρεται στη γεωργία. Ο πίνακας του Θεόφιλου που απεικονίζει τη «Θεά της Γεωργίας Δήμητρας» τραβάει ιδιαίτερα την προσοχή. Εντυπωσιάζει ο τρόπος που καταπιάνεται με το θέμα προσπαθώντας να αποδώσει το αγροτικό στοιχείο σ’ αυτόν τον πίνακα.

Ο Θεόφιλος, βάζοντας τα στάχυα και την αγελάδα στον πίνακα, δείχνει ότι έπιασε τη δισυπόστατη φύση της γεωργίας σαν φυτική και ζωική παραγωγή. Στο δεξί χέρι η Δήμητρα κρατάει ένα δρεπάνι που συμβολίζει το γεωργικό εργαλείο και είναι γνωστό ότι «από το δρεπάνι στο τρακτέρ» η γεωργική μηχανή δημιούργησε τη γεωργική επανάσταση. Στο δεξί μέρος του πίνακα ο Θεόφιλος τοποθετεί το κτήριο μιας γεωργικής βιομηχανίας, ενός αλευρόμυλου. Ο Αναστασέλλης1 θεωρεί ως χρονική ανακολουθία την επιλογή της «καμινάδας του εργοστασίου», όπως την αποκαλεί, σε έναν πίνακα με θέμα τη θεά Δήμητρα και την αποδίδει στην αφέλεια του ζωγράφου. Δεν καταλαβαίνει το μεγαλείο της σύλληψης του ζωγράφου, μια και ο Θεόφιλος ολοκληρώνει την έννοια περί γεωργίας με το να συμπληρώνει τη σύνθεσή του με τη διάσταση της μεταποίησης, δηλαδή τη μετατροπή πρωτογενών αγροτικών προϊόντων σε δευτερογενή (τρόφιμα).

Στη συνέχεια υπάρχει μια «τριλογία», θα την αποκαλούσα, πινάκων του Θεόφιλου πάνω σσστττο τρίπτυχο «άρτος, οίνος και έλαιον». Στον πίνακά του «Το εισόδημα στον Μόλυβο», που άρεσε ιδιαίτερα στον Τσαρούχη, απεικονίζει κατ’ αρχάς μια σκηνή αλωνίσματος του σταριού με βόδια και ένα άλογο. Το μισό της αξίας της κτηνοτροφικής παραγωγής τη δεκαετία του ’30 ήταν η εργασία των ζώων και το ένα τρίτο του αριθμού τους ήταν ιπποειδή (ίπποι, όνοι και ημίονοι)2. Όμως η μεγάλη σύλληψη του Θεόφιλου σ’ αυτόν τον πίνακα βρίσκεται στον τίτλο του: « Το εισόδημα στον Μόλυβο». Ο Θεόφιλος αφουγκράζεται τα προβλήματα του καιρού του. Ο πίνακας γίνεται σε μια εποχή που το κυρίαρχο πρόβλημα της χώρας ήταν το σιτικό. Την ίδια εποχή επί Υπουργού Γεωργίας Αλεξάνδρου Παπαναστασίου πάρθηκαν για πρώτη φορά μέτρα για την προστασία του εισοδήματος των σιτοπαραγωγών που ήταν εκτεθειμένοι, βορά στις ορέξεις των τοκογλύφων3. Ο Γιώργος Πετρής εμβαθύνει στις λεζάντες του Θεόφιλου, ότι δηλαδή προσπαθούσε να κάνει το θέμα κατανοητό στο κοινό, κι αυτό μαρτυρεί την ύπαρξη και διανοητικού στοιχείου στη ζωγραφική του.

Ο Θεόφιλος τιμά επίσης την αμπελοκαλλιέργεια –σημαντική δραστηριότητα στην ελληνική γεωργία– είτε σαν οινάμπελο είτε σαν σταφιδάμπελο είτε σαν επιτραπέζια μέσα από τον πίνακά του για τον «Βάκχο θεό του οίνου». Στον πίνακα «Το μάζωμα των ελαιών εν Μυτιλήνη» ο Θεόφιλος βρίσκεται στο στοιχείο του. Στη Λέσβο η ελιά αποτελεί βασικά μονοκαλλιέργεια. «Οι ελιές στα δέντρα είναι δοσμένες με μαγικό τρόπο» γράφει ο Γιάννης Ψυχοπαίδης5. «Το πιο απλό πράγμα του κόσμου, ένα δένδρο, η ελιά, η καθημερινή μας σύντροφος, δεν είχε αξιωθεί ποτέ να ανέβει στο καβαλέτο. Ναι, ήταν η πρώτη φορά που την απαντούσαμε στις ζωγραφιές του Θεόφιλου» γράφει ο Ελύτης6.

Το βουκολικό τοπίο, η κτηνοτροφία, κατέχει σημαντικό τμήμα της δουλειάς του Θεόφιλου, ιδιαίτερα η ποιμενική, και μάλιστα το πρόβατο. Σ’ αυτό το πεδίο εμπίπτουν έργα όπως «Ποιμήν Μεσολογγίου», «Ποιμένες της Χειμάρας», «Ποιμενικόν Αγίας Άννης» κ.α. Επίσης, ο πίνακας «έχομεν γιαούρτι και γάλα φρέσκο» είναι κτηνοτροφικός, ενώ με τη σύνθεσή του «Γρύπος Μυτιλήνης» αναφέρεται στον μόχθο των ψαράδων και την αλιεία. Τέλος, ωραίο παράδειγμα αρμονικής συνύπαρξης γεωργίας και κτηνοτροφίας δίνει ο Θεόφιλος στον πίνακά του με θέμα «Η Παναγία της Πέτρας», όπου το ποίμνιο των προβάτων βόσκει δίπλα στον ελαιώνα και το αμπέλι.

Υπάρχουν και κάποιοι πίνακες που δεν δείχνουν γεωργικοί εκ πρώτης όψεως, αν και το αγροτικό στοιχείο σ’ αυτούς είναι έντονο. Ένας απ’ αυτούς είναι «Ο κόλπος της Γέρας», ο καλύτερος πίνακας του Θεόφιλου κατά τον Ελύτη. Ο κόλπος αυτός ταλαιπωρήθηκε στο παρελθόν επί χρόνια λόγω της ρύπανσης με απόβλητα από τα παρακείμενα βυρσοδεψεία. Επιπλέον, στον πίνακα «Σύναξις των χωρικών» για τη νέα σοδειά του κονιάκ στο εργοστάσιο Καμπά, προεξέχει η σύλληψη του Θεόφιλου στη μακροσκελή λεζάντα, όπου μεταξύ των άλλων αναφέρει: «Ζήτω η εργατιά – Ζήτω το εργοστάσιο – Ζήτω το αφεντικό – Εβίβα να ζήσεις αφεντικό». Έτσι, ο Θεόφιλος εμφανίζεται οξυδερκής, διορατικός και εμβαθύνει στο θέμα των συντελεστών παραγωγής (εργασία, έδαφος, κεφάλαιο!).

Θα κλείσω με δύο πίνακες στους οποίους ο Θεόφιλος τονίζει το γεωργικό στοιχείο. Ο πρώτος είναι «Τα Μετέωρα», που ο Ελύτης τον περιλαμβάνει στους πέντε καλύτερους πίνακές του, όπου η Βλάχα Σαρακατσάνα σε πρώτο πλάνο κρατάει στην αγκαλιά της ένα δεμάτι στάχυα. Ο δεύτερος είναι «Η Ελευθερία της Μυτιλήνης», όπου ο Θεόφιλος, αφού βάλει στον πίνακα ένα καπνίζον ελαιουργείο και έναν ψαρά στη βάρκα του, για να τονίσει τις δύο οικονομικές δραστηριότητες που δίνουν το γεωργικό χαρακτήρα του νησιού, απεικονίζει την Ελευθερία να κρατά με το ένα χέρι το κοντάρι με την ελληνική σημαία, ενώ με το άλλο να αγκαλιάζει ένα δεμάτι στάχυα. Ο Θεόφιλος έχει σε πρώτη ζήτηση τα στάχυα όταν αναφέρεται στη θρησκεία και την πατρίδα. Στάχυα, στάρι, αλεύρι, ψωμί. Ο άρτος είναι ευλογημένο αγαθό. Η σημασία της γεωργίας για τη βιωσιμότητα ενός έθνους.

Εν κατακλείδι, παρατηρώντας προσεκτικά ορισμένους από τους «αγροτικού χαρακτήρα» πίνακές του, ιδιαίτερα εστιάζοντας στο πώς ο Θεόφιλος επιλέγει το θέμα, πώς το χαρακτηρίζει, το αντιλαμβάνεται, το συλλαμβάνει και το δουλεύει μέσα στο μυαλό του, μπορώ να πω ότι ο αλαφροΐσκιωτος αυτός γυρολόγος, ο κατατρεγμένος, ο παλαβός, όπως τον έλεγαν, διέθετε συγκροτημένη σκέψη και διεισδυτική ματιά. Εξάλλου η διακεκριμένη ιστορικός και κριτικός τέχνης Αθηνά Σχινά επαινεί τις συνθετικές αρετές που υπαγορεύει η άδολη ματιά του Θεόφιλου και παρατηρεί ότι το έργο του διαθέτει πάντα τα περιθώρια να το επανακαλύπτει κανείς, προσεγγίζοντάς το από καινούργιες κάθε φορά γωνίες7.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  1. Αναστασέλλης, Σ. 1981. Ο φίλος μου ο Θεόφιλος. Εκδόσεις Κείμενα. Αθήνα.
  2. Χατζήολος, Β. 1941. Το κτηνοτροφικό πρόβλημα εν Ελλάδι. Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία. Αθήνα.
  3. Παπαδάκης, Ι. 1982. Το ελληνικό γεωργικό και οικονομικό θαύμα (1922-1983). Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών. Τόμ. 58Β, 562-580.
  4. Πετρής, Γ. 1978. Ο ζωγράφος Θεόφιλος. Εκδόσεις Εξάντας. Αθήνα.
  5. Ψυχοπαίδης, Ι. 2002. «Μόνο τα πραγματικά ψωμιά πέφτουν...». Η λέξη. Τεύχ. 172. Σελ. 930-933.
  6. Ελύτης, Οδ. 1987. Ο ζωγράφος Θεόφιλος. Στο «Ανοιχτά χαρτιά». Εκδ. Ίκαρος. Σελ. 257-316.
  7. Σχινά, Αθηνά. 2002. «Ο ασυνόρευτος κόσμος του Θεόφιλου». Πρόλογος στο λεύκωμα «Θεόφιλος» του Μουσείου Θεόφιλου και Τεριάντ. Μυτιλήνη.